Dzik jest gatunkiem dużego, lądowego ssaka łożyskowego z rzędu parzystokopytnych. Jest to jedyny przedstawiciel dziko żyjących świniowatych w Europie. Jest przodkiem świni domowej.
Gatunek inwazyjny poza naturalnym zasięgiem występowania.
Pierwotnie dzik występował w Europie, północnej Afryce (góry Atlas) i Azji, aż po Japonię na wschodzie i Indonezję (Archipelag Malajski) na południowym wschodzie.
Jako zwierzyna dzik został najprawdopodobniej introdukowany przed wiekami przez człowieka na Sardynii, Korsyce i Andamanach. Na pewno ze współczesnej introdukcji pochodzą populacje w Australii, Nowej Zelandii, obu Amerykach, południowej Afryce i na wielu wyspach oceanicznych.
Obecny, naturalny zasięg występowania dzika obejmuje tereny od północnych krańców Afryki przez środkową i południową Eurazję. Gatunek nie występuje na północy Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. Na Sachalinie odkryto jedynie jego kopalne pozostałości. Nie występuje również w suchych pustyniach Mongolii, wysokich górach Azji Środkowej, jak i na Wyżynie Tybetańskiej.
W Polsce bardzo licznie występuje na terenie całego kraju, w Tatrach nieliczny, dochodzi do górnej granicy lasu, powyżej 1400 m n.p.m. Największe odnotowane przez inspekcje lasów państwowych skupisko dzików w Polsce znajduje się w Siecieborzycach.
Dzik jest eurytopem, unika tylko terenów otwartych i górskich. Zasiedla głównie obszary o dużej lesistości, ponieważ w lasach znajduje pokarm oraz schronienie. Idealnym siedliskiem dla niego są lasy liściaste i lasy mieszane, gdzie znajduje się najwięcej typowego dla niego pokarmu. Optymalnym środowiskiem dla tego gatunku są prawdopodobnie lasy łęgowe. Dzik dzięki swej plastyczności ekologicznej jest jednym z najważniejszych i najliczniejszych dużych ssaków naszej strefy klimatycznej. Obserwuje się pojawianie dzików, w tym loch z warchlakami, na terenie miast (np. Świnoujście), gdzie przychodzą, aby żerować w śmietnikach i na wysypiskach.
Zwierzę stadne, żyjące w grupach rodzinnych nazywanych watahami. W skład gromady wchodzi od kilku do dwudziestu osobników obu płci: stara locha ? przewodniczka ? oraz lochy z warchlakami (młode od dnia urodzenia do dnia 31 marca roku następnego). Pozostałe osobniki są słabiej związane ze stadem. Odyńce rzadko wiążą się z grupą, zwykle bytują samotnie. Watahy przebywające na wspólnych żerowiskach tworzą zgrupowanie liczące do 100 osobników.
Dziki w ciągu dnia odpoczywają w barłogach lub tarzają się w błocie. Wieczorem osobniki wyruszają na żer i pod osłoną nocy wychodzą z lasu na pola. Mogą być szkodnikami upraw.
Biegają kłusem, galopem lub skokami. W galop zrywają się rzadko i potrafią nim przebiec tylko kilkaset metrów. Dobrze pływają, dlatego występują na jeziornych i rzecznych wyspach.
W stadzie dziki bardzo lubią czyścić sobie nawzajem skórę, czochrając się o pnie drzew. Czasem leżą w barłogu bardzo stłoczone. Dzik jest agresywnym zwierzęciem i w niektórych sytuacjach odważnie szarżuje na wroga. Lochy z potomstwem są szczególnie niebezpieczne.
Najczulszym zmysłem dzików jest węch. Mają także bardzo dobrze rozwinięte zmysły dotyku, smaku i słuchu. Wzrok tych zwierząt jest prawdopodobnie dobry, chociaż przez rozłożenie oczu po bokach głowy nie widzą dobrze tego, co dzieje się z przodu ciała.
Duży ssak o krępej budowie, z silnie rozwiniętą przednią częścią ciała i wyraźnie niższym zadem. Przeciętnie osiąga 1,1-1,5 m, a największe osobniki do 2 m długości ciała bez ogona. Na krótkiej, grubej i muskularnej szyi osadzony jest klinowaty łeb o małej mózgowioczaszce i dużej trzewioczaszce. Oczodół otwarty ? bez pierścienia kostnego występującego u większości parzystokopytnych. Część przedoczna wyciągnięta w długi ryj (gwizd). Przednią krawędź ryja tworzy chrzęstna płytka nosowo-wargowa, tzw. tarcza ryjowa, zwana przez myśliwych tabakierą. Tarcza ryjowa jest naga, silnie unerwiona i dobrze umięśniona, nawilżana wydzieliną gruczołów tarczy ryjowej.
Wysoko osadzone, stojące uszy (słuchy) w kształcie trójkąta są silnie owłosione. Oczy dzika (świece) są małe, brunatne i wysoko położone. Silne, czteropalczaste nogi (biegi) średniej długości. Palce środkowe (III i IV) są większe i dłuższe, zakończone racicami, a palce zewnętrzne (II i V) mniejsze i krótsze, zakończone stosunkowo dużymi raciczkami (szpilami) o półksiężycowatym kształcie. Na twardym terenie raciczki nie dotykają podłoża, natomiast na miękkim pozostawiają charakterystyczny ślad.
Na końcu stosunkowo długiego ogona znajduje się pęk długich włosów (chwost). Skóra dzika ma czarny kolor. Pokryta jest okrywą włosową złożoną z twardej, elastycznej szczeciny (pióra) oraz gęstych włosów wełnistych. Samice mają po 6 par sutków.
Ubarwienie dzika jest zmienne, latem ciemniejsze. Może przechodzić od niemal czarnego przez brązowoczerwone po płowe. Z powodu zwyczaju tarzania się w błocie jest zbliżone do barwy gleby występującej w rejonie życia osobnika. Niekiedy sierść na bokach jest tak pozlepiana żywicą, że tworzy pancerz zwany usmołem. Młode dzika, warchlaki, do 3?4 miesiąca życia mają wzdłuż tułowia czarne pasy (stąd nazwapasiak).
U tego gatunku jest wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Odyniec (samiec) jest znacznie większy od lochy (samicy), a w starszym wieku bardzo rozrastają mu się fajki (kły górne). Dolne kły, zwane szablami, krzyżują się z fajkami i tworzą bardzo groźny oręż tego zwierzęcia. Sus scrofa ma największą spośród lądowych ssaków łożyskowych liczbę zębów. W uzębieniu występują wszystkie kategorie zębów, zarówno w łuku górnym jak i dolnym. Zęby boczne są typu bunodontycznego.
Dzik jest typowym wszystkożercą. Żywi się m.in. żołędziami, orzeszkami buczynowymi. Jest utrapieniem rolników ? ryjąc, potrafi poczynić wielkie szkody, zwłaszcza w uprawach roślin bulwiastych. W runie znajduje dżdżownice, owady, gryzonie, których nory odnajduje węchem, kłącza roślin, grzyby. Zjada nawet padlinę. Zdobywa pokarm głównie przekopując ziemię swym wrażliwym, wydłużonym ryjem (gwizdem).
Okres godowy, zwany u dzików huczką, w strefie klimatu umiarkowanego trwa zimą ? od listopada do stycznia. W cieplejszych regionach gody mogą się odbywać o każdej porze roku. Odyńce często staczają pomiędzy sobą walki o dostęp do samic.
Faza estrus u samicy trwa 21 dni. Przez 3 kolejne dni locha jest zdolna do zapłodnienia. Po 16?20 tygodniowej ciąży samica może wydać na świat nawet 12 młodych w jednym miocie. Zwykle rodzi 4?8, przy czym liczebność młodych w miocie rośnie z wiekiem samicy. Przed porodem locha układa sobie z roślin, ukryte w bezpiecznym miejscu, legowisko, zwane barłogiem.
Warchlaki rodzą się z otwartymi oczami i przez pewien czas pozostają w barłogu, ogrzewając się wzajemnie ciałami. Młode dziki są bardzo nieodporne na niskie temperatury i jak na parzystokopytne mocno uzależnione od troskliwej opieki matki. W ciągu pierwszych dni walczą o miejsce przy sutkach, ale później ustala się już hierarchia karmienia. Po kilkunastu dniach ruszają za matką i rozpoczynają samodzielne żerowanie. Ssą lochę przez 3 miesiące. Po 10 miesiącach wyglądają już jak osobniki dojrzałe. Dziki w naturze dożywają 40 lat.
W Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów Sus scrofa został zaliczony do kategorii LC (least concern ? niskiego ryzyka), a występujący na japońskich Wyspach Nansei (Riukiu) podgatunek S. s. riukiuanus w kategorii VU (vulnerable ? narażony na wyginięcie).
Na dziki poluje wiele drapieżników, m.in. wilki, niedźwiedzie, duże koty, krokodyle, węże, jednak największym zagrożeniem pozostaje człowiek.
W polskim prawie łowieckim dzik jest objęty ochroną sezonową. Według przepisów obowiązujących od października 2009, w okresie od 16 stycznia do 14 sierpnia nie można przeprowadzać polowań na lochy. Polowania zbiorowe na dziki można prowadzić w terminie od 1 października do 15 stycznia (rozporządzenie Ministra Środowiska). Liczebność polskiej populacji dzika szacowana jest obecnie na ok. 250 tys. osobników (dane GUS na podstawie inwentaryzacji z marca 2009 r.; źródło: Łowiec Polski 5/2010).
Ze względu na ryzyko zarażenia ciężką chorobą pasożytniczą, jaką jest włośnica, mięso z dzika należy przed spożyciem poddawać badaniu weterynaryjnemu.
Dziki są podatne na zakażenie wirusem ASF (w Polsce nie występuje). Są nosicielami herpeswirusa świń, wywołującego u nich chorobę Aujeszkyego.
Dziki potrafią rozpędzić się do 60 km na godzinę. Więc jak ktoś podpadnie dzikowi, to nawet rowerem nie zdąży uciec, lepiej od razu uciekać na drzewo. W dodatku podobno dziki mają tak dobry słuch, że potrafią nawet dosłyszeć mysz pod ziemią. Są też świetnymi pływakami.
To jeszcze nic. Jak dzik się rozpędzi do 60 km/h i waży 80 kg (a tyle waży średnio dzik) to uderza z siłą półtorej tony. Tyle waży dorosły nosorożec. Kilka lat temu w Szwajcarii dziki zepchnęły z szyn lokomotywę pociągu regionalnego.
Dzik ma tułów krępy, z boków ścieśniony, szczególnie u samców, o silnie rozwiniętej części przedniej. Głowa (łeb) jest duża i wydłużona, osadzona na krótkiej, grubej i muskularnej szyi. Oczy są stosunkowo małe, brunatne. Uszy (słuchy), wysoko osadzone i stojące maja kształt szerokiego trójkąta o zaokrąglonym wierzchołku. Część twarzowa głowy dzika jest silnie wydłużona, zakończona ryjem (gwizdem). Na jego końcu znajduje się rozszerzona, okrągła, nago i bardzo silnie unerwiona tarcza ryjowa (tabakiera). Nogi (biegi) są średniej długości i bardzo silne. Palce środkowe, III i IV, zakończone są mocnymi racicami. Stosunkowo niskie umiejscowienie niewielkich palców bocznych – II i V (szpil) powoduje, iż w czasie stępania i one odciskają się w podłożu. Ogon jest dość długi, zwisając sięga do stawu skokowego. Zakończony jest kitą dłuższych włosów, tzn. chwostem, bardziej wyraźnym u dorosłych samców (odyńców) niż u samic (loch). Okrywa włosowa (suknia) dzika składa się z twardych, ale elastycznych włosów okrywowych, zwanych szczeciną, oraz z gęstego podszycia włosów wełnistych. Zimą suknia jest ciemna i kudłata. Latem dzik okryty jest krótką szczeciną, stopniowo wyrastającą i gęstniejącą. Warchlaki (dziki w 1 roku życia) do wieku 4-5 miesięcy mają suknią pasiastą. Na rdzawobrunatnym tle, wzdłuż grzbietu i boków ciała, przebiegają wyraźne żółtawo-płowe pasy. Suknia zimowa warchlaków jest ciemna, lecz z wyraźnym odcieniem rdzawym.
Uzębienie dorosłego dzika składa się z 44 zębów o następującej formule 3 1 4 3 / 3 1 4 3. Kły w uzębieniu stałym są silnie rozwinięte. Kły dolne odyńców są szczególnie długie i szablasto wygięte (szable). Kły górne (fajki) są mniejsze i mają inny kształt, zbudowane z zębiny nieco twardszej, spełniają rolę osełki, o którą ścierają się szable. Kły loch (haki) są znacznie krótsze i mniejsze. Na zewnątrz są zupełnie niewidoczne, podczas gdy kły (oręż) odyńców wyraźne wystają ponad wargę.
Występowanie: Dzik zamieszkuje całą Europę, z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. W Polsce dzik jest pospolity w całym kraju.
Biotop: Zasadniczym środowiskiem bytowania dzika jest las. Zasiedla on wszystkie typy lasów, najczęściej jednak lasy mieszane. Szczególnie odpowiadają jemu tereny leśne obfitujące w mokradła i bagna. Woli większe kompleksy leśne. W wielu okolicach dziki przez znaczną część roku wykorzystują pola uprawne w pobliżu lasu jako bogatą bazę pokarmową. W nocy penetrują pola w poszukiwaniu pożywienia, a podczas dnia zalegają w ostojach leśnych.
Pokarm: Dzik jest głównie roślinożercą. Pokarm roślinny stanowi około 90% udziału, a pokarm zwierzęcy około 10%. Rośliny uprawne stanowią jedną trzecią całego pokarmu. Pokarm zwierzęcy dzika to różnego rodzaju bezkręgowce, dżdżownice, owady i ich larwy, mięczaki, drobne gryzonie i inne małe kręgowce oraz padlina.
Rozród: Ruja (huczka) przypada na miesiące późno jesienne i zimowe. Ciąża trwa 108-120 dni. Zasadniczym okresem rodzenia młodych jest marzec, kwiecień i maj. Samice przystępują tylko raz w roku do rozrodu. Średnia wielkość miotu dla samic w pierwszym roku życia od 4,1 do 4,3; w drugim roku życia od 5,7 do 5,8 a dla samic starszych 6,5. Okres laktacji trwa około 4 miesięcy. W wieku kilkunastu dni młode poza mlekiem matki zaczynają przyjmować pierwszy pokarm.
Rozwój: Przez cały pierwszy rok życia młode dziki znajdują się pod troskliwą opieką matki. Przez pierwsze kilka dni życia przebywają w wymoszczonym suchymi trawami legowisku (barłogu), zrobionym przez lochę w zacisznej i bezpiecznej ostoi leśnej. Potem już podążają za matką na żerowisko. Młode dziki pozbawione matki, jeszcze w czasie laktacji- giną. Nieco starsze są już w stanie same uchować się przy życiu, zazwyczaj jednak rozwijają się bardo słabo i cherlawieją. Maksymalny wiek dzika określa się na kilkanaście lat. Dzik linieje (zmienia suknię) raz w roku, w okresie późno wiosennym Warchlaki w wieku 4-5 miesięcy gubią pręgowaną suknię. Wyrasta im sierść zimowa o ubarwieniu żółtopłowym. Jest to dobra cech rozpoznawcza dzików w pierwszym roku życia. Dalszymi pomocniczymi cechami odróżniającymi je od przelatków są: tępy i krótki łeb o młodocianym wyrazie twarzy, krótki i bardzo ruchliwy ogon nie posiadający jeszcze pędzla z dłuższych włosów (chwost). W tym wieku trudno jeszcze o rozpoznawanie płci na odległość. Sylwetkę przelatka charakteryzuje wydłużony grzbiet, proporcjonalnie długie biegi oraz długi i wąski łeb.
U samców zaznacza się nieco już podniesiona górna warga, gdyż pojawia się oręż, lekko zaznaczony jest pęczek dłuższych włosów na napletku prącia (pędzel). Ogon sięga najwyżej do stawu skokowego tylnych biegów i nie ma jeszcze dobrze rozwiniętego chwostu. U odyńców 2-3 letnich typowe cechy płci męskiej są już dobrze wykształcone. Łeb jest masywny o tępym kształcie, z widocznym już orężem. Masa ciała zwierzęcia rozłożona jest nierównomiernie. Większość stanowi przednią część tułowia, która nabiera kształtu „karpiowatego”, pędzel jest dobrze widoczny, ogon sięga poniżej stawu skokowego biegów i posiada dobrze rozwinięty chwost. Wraz z wiekiem postępujący dymorfizm płciowy staje się bardziej wydatny. Loch na ogół wyróżniają się bardziej wydłużonym kształtem tułowia; linia grzbietowa jest prawie prosta, linia brzucha natomiast zaokrąglona; brak jest wyraźnego przełożenia masy ciała na przednią część tułowia; gwizd jest długi wąski i klinowaty. W okresie laktacji widoczne są długie sutki. Przy rozpoznawaniu wieku zwierzyny ubitej stosuje się metodę polegającą na oględzinach rzędu siekaczy w żuchwie. U warchlaków są to łatwe do rozpoznania zęby mleczne, trzecia para dolnych siekaczy ma kształt sztyfcikowaty. U przelatków zgryz jest nierówny, gdyż wyrastają po kolei pierwsza, druga i trzecia para siekaczy stałych; u dzików dwuletnich i starszych zgryz znowu jest nierówny, utworzony jednak z siekaczy stałych. Brandt opracował metodę określania wieku odyńców na podstawie różnicy między szerokością szabli u nasady a jej średnica mierzoną w miejscu, gdzie zaczyna się powierzchnia starcia. Dzieląc wartość pierwszą przez drugą otrzymuje się liczbę wskaźnikową (indeks Brandta) dla poszczególnych klas wiekowych.
Naturalnymi wrogami dzików są wilk, a w wyjątkowych wypadkach ryś.
Behawior: Spośród zmysłów dzika najbardziej wyostrzone są węch i słuch, natomiast wzrok jest dość słaby. Dzik wydaje rozmaite głosy podobne do głosów świń domowych. Dziki kwiczą, chrząkają, fukają, rechtają i charkotają, wyrażając różne stany emocjonalne. Na spoczynek dzienny dziki wybierają spokojne i bezpieczne miejsca, w lesie gęste zagajniki i zarośla, a poza lasem duże łany zbóż i kukurydzy, trzciniska, szuwary nawodne itp. Tam zakładają barłogi, które zimą wyścielane są ściółką, suchą trawą, gałęziami itp. Latem zaś dnem legowiska jest goła ziemia, która chłodzi w czasie upałów. Barłogi często są wspólne dla kilku dzików. Dziki lubią tarzać się w błocie. Na terenach swych ostoi mają specjalne kąpieliska, zwane też tarzawiskami lub brochowiskami. Poza okresem zimy tarzają się codziennie, latem nawet 2,3 razy na dobę. Po wytarzaniu się w błocie dziki czochrają się o pnie drzew (malują drzewa). Dzik jest zwierzęciem towarzyskim i prowadzi życie gromadne w watahach. Samotnie żyją tylko odyńce, które w okresie rui dołączają się do watah. Wielkość watah waha się w granicach od kilku do kilkunastu osobników. Watahy tworzą się tylko z osobników ze sobą spokrewnionych. Przeważnie jest to locha lub też kilka loch ze swoim aktualnym przychówkiem. Przelatki zwykle tworzą oddzielnie grupy. Populacja dzików charakteryzuje się wyraźną, opartą na dominacji, strukturę socjalną. W hierarchii socjalnej odyńce dominują nad lochami, przelatki są podporządkowane lochom, a na samym dole znajdują się warchlaki. Stosunki socjalne istnieją także pomiędzy watahami. Miejscowe osiadłe watahy przeważają nad obcymi. Pod wpływem działalności człowieka dzik stał się zwierzęciem głównie o nocnej aktywności (po zachodzie słońca i przed wschodem). Jeżeli dziki nie są zbyt często niepokojone, to są dość osiadłe i przez wiele lat zajmują ten sam określony teren. Wataha ma wspólny dla wszystkich jej członków areał bytowania. Koczowisko składa się z kilku co najmniej ostoi dziennych i z żerowisk.
Znaczenie gatunku: Dzik jest istotnym składnikiem biocenoz leśnych, oddziałującym w sposób znaczny nie tylko na ekosystem leśny, lecz również na polny. Rola dzików w gospodarce leśnej i łowieckiej polega na: dodatnim wpływie, jaki wywiera buchtowanie lub głębokie rycie górnych warstw gleb leśnych i mieszanie ściółki z glebą mineralną; zjadaniu niektórych gatunków szkodliwych owadów leśnych; zjadaniu drobnych gryzoni; utrzymaniu higieny w łowisku poprzez zjadanie padliny zwierząt kręgowych oraz wyszukiwanie i zjadanie chorych ssaków i ptaków, przez co zmniejsza się możliwość wybuchu chorób; zjadaniu jaj i piskląt ptaków gnieżdżących się na ziemi; zjadaniu niedołężnych młodych zwierząt ssących.
Ryba 😀